پایان نامه باستان شناسی آثار و استقرارهای اشکانی حوزه جغرافیایی ابهرورد

رساله دکتری رشته باستان شناسی (Ph.D) بررسی و تحلیل آثار و استقرارهای اشکانی حوزه ی جغرافیایی ابهرورد

حوزه ی جغرافیایی ابهررود در استان زنجان به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی اش وضعیتی دارد که شناخت کم و کیف تطورات فرهنگی آن منطقه در دوره ی اشکانی می تواند ما را در درک بهتر تحولات فرهنگی شمال غرب کشور در دوره ی اشکانی یاری دهد.

این پایان نامه در قالب یک بررسی میدانی و به منظور روشن نمودن وضعیت فرهنگی منطقه و تغیررات و تطورات فرهنگی منطقه در دوره ی اشکانی انجام پذیرفت؛ در این راستا بررسی حوزه ی جغرافیایی ابهرورد (شامل شهرستان های ابهر و خرم دره ) در دو فصل انجام پذیرفت و در نتیجه 257 محوطه باستانی شناسایی گردید که از این بین، 62 محوطه دارای آثار اشکانی بود. مطالعه ی گونه شناسی سفال اشکانی منطقه و نیز درک و دریافت کلی الگوی استقراری منطقه در دوره ی اشکانی از نتایج مهم این پایان نامه است که بر اساس آنها مشخص گردید در دوره ی اشکانی استقرارها نسبت به دوره ی قبل ( هخامنشی) از نظر تعداد افزایش چشمگیری داشته و حتی استقرارهای دوره ی بعد ( ساسانی) به اندازه ی دوره ی اشکانی نیست؛ این نشان گر تغییرات جمعیتی یا تغییر الگوی پراکنش استقرارها نسبت به دوره ی قبل است، همچنین مشخص گردید که بیشتر استقرارهای منطقه روستاهای کوچکی هستند و شواهدی از مراکز شهری شناسایی نشد؛ همچنین به نظر می رسد فرهنگ مادس منطقه در دوره ی اشکانی، ضمن تأثیرپذیری از فرهنگ مناطق پیرامونی (بویژه غرب کشور) دارای برخی ویژگی های بومی- محلی است که آن را از سایر مناطق غرب و شمال غرب کشور تا حدی متمایز می کند.

دشت میان کوهی ابهر در استان زنجان به عنوان گذرگاه و معبر طبیعی بین فلات مرکزی و شمال غرب ایران با ویژگی ها و قابلیت های خاص اقلیمی اش پتانسیل لازم جهت استقرار جوامع انسانی را دارا می باشد. لیکن به دلیل فقدان یا کمبود مطالعات و پژوهشهای دقیق باستان شناختی وضعیت کلی این منطقه در دوران تاریخی به ویژه اشکانی چندان روشن نیست این در حالیست که در مناطق مجاور آن (آذربایجان، کرمانشاه ، همدان) آثار فراوانی از دوره اشکانی شناسایی شده و به همین دلیل می توان گفت منطقه مورد نظر این پژوهش همچون حلقه مفقوده ای است که مطالعه آن می تواند ما را درک و شناسایی بهتر شمال غرب ایران و عصر اشکانی و نیز کم و کیف ارتباطات احتمالی این منطقه با سایر مناطق ایران در آن دوره یاری دهد.

سئوالات اصلی این تحقیق عبارتند از :

1- آیا فرهنگ مادی منطقه جغرافیایی ابهررود در دوره اشکانی به ویژه با تأکید بر گونه شناسی سفال منطقه - ویژگیهای بومی ومحلی دارد یا اینکه، این حوزه جغرافیایی بخشی از گستره فرهنگی مناطق پیرامونی می باشد؟

2- آیا الگوی استقراری دوره اشکانی حوزه جغرافیایی ابهررود با سایر مناطق استان تفاوت دارد؟

3- آیا در منطقه ابهررود می توان شواهدی از مراکز استقراری مهم دوره اشکانیشهر، مرکز نظامی و نظایر آن- بدست آورد؟

4- آیا موقعیت جغرافیایی منطقه ابهررود تأثیر عمده ای در ماهیت استقرارهای اشکانی داشته است؟

هدف تحقیق :

این پژوهش با استناد به داده های حاصل از یک بررسی سیستماتیک باستان شناختی درجستجوی یافتن پاسخی منطقی و دقیق به سؤالاتی است که درخصوص اوضاع منطقه مورد نظر برای باستان شناسان مطرح است تا از این راه بتوان به اهدافی چون شناخت دقیق الگوهای استقراری آن دوره شناسایی مراکز عمده استقراری، شناسایی مسیرهای ارتباطی منطقه، شناسایی منابع طبیعی موجود و ارتباط آنها بامحوطه های باستانی برآورد احتمالی و مطالعه ی پراکنش جمعیت منطقه، تعیین نوع و وضعیت استقرارها (کوچرو یا یکجانشین)، تبیین کرونولوژی منطقه در دوران تاریخی (مخصوصاً در دوره پارتی)، تأثیر اقلیم بر فرهنگ و محلی و ... دست یافت. بدیهی است پاسخگویی دقیق به سؤالات فوق صرفاً براساس نتایج حاصله از یک بررسی باستان-شناختی میسر نخواهد بود معهذا این پژوهش سعی دارد حتی-المقدور ضمن تلاش برای پاسخگویی به سوالات فوق مشخصاً مکان ها و محوطه هایی را معرفی نماید که درصورت مطالعه دقیق آنها از طریق کاوش و لایه نگاری و گمانه زنی، اطلاعات لازم جهت پاسخگویی به سوالات فوق الذکر فراهم آید.

قاعدتاً یکی از اهداف اولیه این پژوهش مطالعه ی فرهنگ سفالگری دوره اشکانی منطقه می باشد که ما را در دستیابی به اهداف بیان شده درطرح رهنمون خواهد ساخت...

استقرارهای دوره اشکانی ابهرورد

خلاصه و نتیجه گیری

وضعیت فرهنگی حوزه جغرافیایی ابهررود در دوره اشکانی پرسش اصلی این پژوهش بود. دشت میان کوهی ابر، با شرایط خاص اقلیمی و موقعیت جغرافیایی اش به عنوان بخشی از شاهراه ارتباطی شمال غرب با فلات مرکزی و سایرمناطق ایران از جمله محدوده های جغرافیایی است که انجام مطالعات و پژوهشهای باستان شناختی درآن می تواند به ما در درک بهتر تحولات و تطورات فرهنگی استان زنجان و دریک نگاه وسیعتر حوزه فرهنگی شمال غرب کشور کمک نماید. پیشتر نیز پژوهشهای پراکنده ای دراین منطقه صورت گرفته بود لیکن بنابر دلایلی وضعیت منطقه در دوران تاریخی و به ویژه دوره اشکانی چنانکه باید و شاید دانسته نشده بود.

این پژوهش به عنوان بخشی از یک پروژه بزرگتر با عنوان بررسی باستان شناختی حوزه جغرافیایی ابهررود(شهرستانهای ابر و خرمدره) انجام پذیرفت که درنتیجه انجام بررسی باستان شناختی این دو شهرستان مجموعاً 257 محوطه باستان شناسایی شدند که تعداد 62 محوطه آن دارای آثار استقراری دوره اشکانی بودند. تعداد استقرارهای دوران مختلف به شرح زیر بود.

استقرارهای عصر نوسنگی : از این دوره فقط یکی دو محل آنهم به احتمال قریب به یقین شناسایی شد.

استقرارهای عصر مس و سنگ : 18 محوطه

استقرارهای عصر آهن : 7 محوطه

استقرارهای هخامنشی : 80 محوطه

استقرارهای اشکانی : 63 محوطه

استقرارهای ساسانی : 30 محوطه

استقرارهای اسلامی : 145 محوطه

که دقت در کمیت استقرارهای دوران مختلف حکایت از آن دارد که اگر توزیع و پراکندگی و تعداد استقرارها را ملاک قرار دهیم می توان گفت در دوره اشکانی منطقه نسبت به دوران قبل و بعد از خود الگوی استقراری متفاوتی داشته است. محوطه های دارای آثار استقرار اشکانی به دقت مورد مطالعه قرار گرفت و ضمن مطالعات تیپولوژی سفال و مقایسه آن با سفال های شاخص اشکانی شناسایی شده درسایر مناطق، مشخصات دقیق محوطه ها برروی نقشه پیاده شد و ضمن تنظیم جدول گونه شناسی سفال اشکانی منطقه و تهیه نقشه پراکنش استقرارهای اشکانی و تهیه و تنظیم نمودارهای مختلف این امکان فراهم آمد تا به تحلیل وضعیت فرهنگی منطقه در دوران اشکانی پرداخته شود که درارتباط با سئوالات و فرضیه های اولیه طرح پژوهشی و نیز سئوالات و ذهنیت هایی که در طول انجام پژوهش پدید آمد نتایجی حاصل گردید که خلاصه ای از آن دراینجا ذکر می گردد:

ازنظر کمی می توان گفت که دردوران پیش از اسلام بعد از عصر آهن، بیشترین استقرارهای منطقه مربوط به دوره اشکانی می باشند که تعداد کمی از آثار استقراری اشکانی تک دوره ای هستند ومعمولاً استقرارگاههای اشکانی در مکانهایی قرار دارند که پیشتر نیز استقرارگاه بوده اند و دراین بین تداوم استقرار اشکانی در محوطه های مربوط به عصر آهن جالب توجه است. الگوی استقرار منطقه بطور کلی دوگونه است: الگوی پراکنش استقرارهای دشت براساس مدل موسوم به پراکنش خوشه ای است و درمناطق کوهپایه شاهد الگوی پراکنش اتفاقی هستیم. به نظر می رسد استقرارهای این دوره منطقه اغلب روستاهای کوچکی هستند که در نزدیکی رودخانه ها و چشمه ها و سایر منابع آب قرار داشتند و شمار این روستاها نسبت به دوران قبل به نحو چشمگیری افزایش یافته (14 محوطه هخامنشی دربرابر 62 محوطه اشکانی).

یک نکته دیگر که درخصوص پراکنش استقرارها قابل ذکر است اینکه از نظر بهره گیری از توانمندیهای زیست محیطی منطقه بیشترین استقرارها دردشت و در ا طراف زمینهای قابل کشت و استقرار های مناطق کوهپایه ای و دامنه ها نزدیک به منابع آب و مراتع و در دوره های تنگ واقع شده اند که فقط برای کشت محدود و باغداری و دامداری مناسب هستند قرار گرفته اند.

نکته دیگر اینکه طبق نتایج حاصل از بررسیهای سطحی اکثر استقرارها فاقد آثار معماری قابل توجه می باشند و به نظر می رسد تعداد قابل توجهی از این استقرارفصلی و موقتی باشند که البته پاسخگویی دقیق به سئوالات مطروحه در این خصوص نیازمند انجام لایه نگاری و کاوش درتعدادی از محوطه ها است. یکی از سئوالات اصلی پژوهش مقایسه الگوی استقرار منطقه با سایر مناطق استان است که نظر به عدم انجام مطالعات باستان شناختی دقیق در سایر مناطق استان و نیز علوم انتشار گزارش پژوهشهای پیشین فقط می توان الگوی استقرار منطقه را با منطقه ماهنشان مقایسه کرد حکایت از آن دارد منطقه ماهنشان به دلیل اینکه بیشتر کوهستان و مرتفع است الگوی استقرار بیشتر مناطق آن براساس مدل پراکنش اتفاقی قابل طرح و مطالعه است حال آنکه در منطقه ابهررود این مدل در دشت خوشه ای در کوهپایه ها اتفاقی است. دراین خصوص نیز اظهار نظر دقیق تر زمانی ممکن است که درسایر مناطق استان به ویژه قیدار وبخش مرکزی زنجان و طارم نیز بررسی علمی باستان شناسی انجام پذیرد.

یکی دیگر از سئوالات این پژوهش این بود که آیا فرهنگ مادی منطقه ویژگی بومی- محلی دارد یا اینکه فرهنگ منطقه در دوران اشکانی بیشتر متأثر از مناطق پیرامونی است؟ درپاسخ به این سئوال باید گفت نتایج حاصل از مطالعه گونه شناسی سفال اشکانی منطقه حکایت از آن دارد که اکثر سفالهای این منطقه شبیه مناطق همجوار به ویژه منطقه ای است که درتقسیم بندی هرینک منطقه دو شماره گذاری شده یعنی محدوده ای شامل جنوب آذربایجان، کردستان، کرمانشاه همدان، ری و زنجان که دراین بین حدود ده درصد از سفالهای اشکانی منطقه نیز قابل مقایسه با نمونه های شناسایی شده نبودند و دراین پژوهش به عنوان نمونه های جدید معرفی شده اند. بنابراین می توان گفت فرهنگ مادی منطقه ابهررود در دوران اشکانی ضمن اینکه شباهت و همانندی زیادی مناطق مجاور دارد دارای برخی ویژگی های خاص محلی نیز می باشد که اظهار نظر دقیق و قطعی در خصوص کم وکیف این ویژگی های محلی منوط به انجام کاوشهای باستان شناختی و لایه نگاری در برخی از محوطه ها می باشد.

یکی دیگر از سئوالات این پژوهش درخصوص این بود که آیا می توان شواهدی از استقرارگاههای بزرگ اشکانی درمنطقه یافت؟ نتایج حاصله بیانگر آنست که چنانکه پیشتر اشاره شد بیشتر استقرار های اشکانی منطقه ابهررود روستاهای کوچکی بوده اند که درکنار مزارع یا مراتع ایجاد شده و حتی برخی نیز ممکن است بقایای استقرار موقت و فصلی باشند. بنابراین هیچگونه شواهدی از یک استقرار بزرگ اشکانی در منطقه شناسایی نگردید و اظهار نظر درمورد نحوه توزیع کلی استقرار های خرد و کلان و استان زنجان در دوره اشکانی همانند بسیاری دیگر از پرسش ها منوط به انجام پژوهشهای میدانی وسیع و دامنه دار در تمام گستره استان است.

از دیگر سئوالات این پژوهش این بود که موقعیت جغرافیایی و شرایط اقلیمی ابر چه تأثیری درکم وکیف استقرار ها داشته است که دراین خصوص بیشتر توضیحاتی داده شده معهذا بایستی گفت که وجود زمینهای قابل کشت و مراتع مناسب جهت دامداری منطقه ابهررود را محل مناسبی جهت استقرار جوامع انسانی در دوره اشکانی قرار داده بود به ویژه با توجه به اینکه به نظر می رسد در دوره اشکانی اهتمام ویژه ای به بهره وری بهینه زمینهای کشاورزی شده و نظر به علائق و سلایق و شیوه زندگی بسیاری از مردم دوره اشکالی که پرورش اسب ودامداری لازمه اش بود نیز باعث شده مراتع و دوره های این منطقه شرایط مطلوبی جهت استقرار داشته باشد و همین امر باعث گسترش تقریباً چهاربرابری استقرار های اشکانی نسبت به دوره قبل گردید. از سوی دیگر موقعیت جغرافیایی منطقه به عنوان بخشی از گذرگاه و مسیر ارتباطی شمالغرب کشور با سایر مناطق ایران باعث شده تأثیر فرهنگی مناطق مجاور درفرهنگ مادی منطقه ابر کاملاً مشهود باشد. که البته دراین خصوص نیز همانند موارد پیشین لزوم انجام پژوهشهای علمی بیشتر ضروری می نماید.

درپایان ذکر این نکته ضرروی است که اطلاعات حاصل از این پژوهش صرفاً مبتنی بر نتایج حاصل از بررسی باستان شناسی است که آنهم به نوبه خود بیشتر براساس گونه شناسی سفالهایی است که از سطح محوطه ها جمع آوری شده اند بنابراین برای تکمیل دانسته های ما در خصوص دوره اشکانی انجام پژوهشهای میدانی بیشتر در منطقه ومناطق پیرامون و به ویژه انجام گمانه زنی و کاوش درتعدادی از محوطه های شناسایی شده می باشد تا بتوان ازاین طریق تصویر صحیح تری از وضعیت فرهنگی منطقه در دوره اشکانی به دست داد.